تعاریف، اصول و استانداردها

تولید محتوای الکترونیکی

 تولید محتوای الکترونیکی با ظهور فناوری‌های نوین مانند کامپیوترها، چندرسانه‌ای‌ها، فرارسانه‌ها، رشد و توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، تغییرات گسترده و سریعی را داشته است. حوزه آموزش و از جمله تولید محتوای الکترونیکی همگام با حوزه‌های اداری، تجاری، فرهنگی متأثر از تحولات فناوری شده و بهره‌برداری لازم را از آن می‌کند. برای کاربرد فناوری در حوزه آموزش، زیر ساخت توسعه یافته فناوری اطلاعات و ارتباطات، نیاز پایه برای پیاده‌سازی این روند است که می‌توان آن را به بخش سخت‌افزاری، نرم‌افزاری و پلتفرم[1]یا سکوی پیاده‌سازی تقسیم کرد. مؤلفه‌های بعدی توسعه فناوری اطلاعات و ارتباطات، انواع محتواهای الکترونیکی چند رسانه‌ای در قالب‌های مختلف است. مؤلفه‌ دیگر، آموزش نیروی انسانی در گروه‌های دانشجویی، اساتید و کارکنان می‌باشد چرا که عدم آموزش نیروی انسانی در واقع اتلاف انرژی و هزینه صرف شده برای فناوری خواهد بود. ایجاد ارتباطات یکپارچه در بین نیروهای انسانی و سیستم‌های سخت‌افزاری و نرم‌افزارهای آموزشی و مدیریتی یکی دیگر از مؤلفه‌ها و نیازهای کاربرد فناوری است و در نهایت مدیریت حلقه اصلی در کاربرد فناوری بوده که در برگیرنده طراحی، اجرا و ارزشیابی کاربرد فناوری در حوزه آموزش می‌باشد (عباسی و بادله، 1393).

ویژگی‌های منحصر به فرد فناوری، عملیاتی را فراهم می‌کند که ممکن است در آموزش و یادگیری استفاده شود و در نتیجه منجر به ایجاد مزیت‌هایی در یادگیری گردد. برای مثال امکانات یادگیری تلفن همراه شامل ایجاد ارتباط چند سویه، همکاری و هماهنگی، آزمایش، مدل‌سازی و شبیه‌سازی، اطلاعات در زمان واقعی، در هر زمان و هر مکان بودن و تحویل محتوا است. پتانسیل فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش و یادگیری، ادراک و بکارگیری استعدادهای یادگیری محیط با طراحی و اجرای فعالیت‌های معنادار، منجر به نتایج یادگیری بهتر می‌شود. این فعالیت‌های یادگیری مجموعه‌ای از راهبردهای آموزشی را که بر اساس مدل‌های خاص آموزشی و نظریه‌های یادگیری بنا شده است، پیاده سازی می‌کنند.

لذا ورود فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش دو بُعد دارد، بُعد فناوری‌ و بُعد آموزشی، یا به عبارت بهتر ابزار و روش. اما استفاده موفقیت آمیز از فناوری‌ها در کلاس بیشتر به نگرش اساتید و معلمان نسبت به این ابزارها و پذیرش و استفاده واقعی آنها بستگی دارد. چرا که در صورت وجود موقعیت‌های ایده‌آل فناوری، اگر آموزشگران تمایل به استفاده از آن‌ها را نداشته باشند، اثربخشی و کارایی لازم وجود نخواهند داشت. در مجموع استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات در آموزش عالی فرصت‌هایی را برای اساتید فراهم می‌کند تا دوره‌های آموزشی غنی داشته باشند و آموزش و یادگیری را بهبود بخشند (میکروپولوس[2]، 2018). همچنین فناوري اطلاعات و ارتباطات به کارگيري سه حوزه‌ مختلف می‌باشد. اولی فناوري که بيشتر به سخت‌افزار و بستر الکترونيکي اشاره دارد، دومی اطلاعات که نقش دانش و مواد اصلي را در اين حوزه ایفا می‌کند و در نهايت ارتباطات که عامل توزيع‌ اطلاعات است. از سوی دیگر با ترکیب دانش‌های متعدد در این حوزه، حوزه‌های دانشی جدیدی ایجاد می‌شود که به کاربرد و توسعه بیشتر فناوری کمک می‌کند. بر اساس دیدگاه لی‌شولمن[3] سه نوع دانش تکنولوژیکی[4]، دانش آموزشی[5] و دانش محتوایی[6] در چارچوب جدید ترکیب می‌شوند و سه نوع دانش دیگر را به نام‌های زیر ایجاد می‌کنند:

• دانش آموزشی تکنولوژیکی[7] که روابط بین ابزارهای فناوری و شیوه‌های آموزشی را توصیف می‌کند.
• دانش محتوای آموزشی[8] که روابط بین شیوه‌های آموزشی و اهداف یادگیری را توصیف می‌کند.
• دانش محتوای تکنولوژیکی[9] که روابط بین فناوری‌ها و اهداف یادگیری را توصیف می‌کند.

با ترکیب این نوع دانش، دانش محتوای آموزشی فناوری[10] بوجود می‌آید (کیتساتان، ساجاچولاپونت و پرایواتانا[11]، 2021)، که در اینجا دانش محتوایی شامل مفاهیم محتوایی مربوط به آموزش علوم تجربی هست و اهداف یادگیری مباحث شناخت اندام‌ها و دستگاه‌های بدن انسان را پوشش می‌دهد، در شیوه یا روش آموزشی از روش‌های سازنده‌گرایی در آموزش علوم استفاده خواهد شد و فناوری بکار رفته نیز ارائه محتوا با واقعیت افزوده خواهد بود.

تولید محتوای الکترونیکی

محتوای الکترونیکی با ترکیب چندین رسانه‌ متعدد توسعه یافته است. اجزایی مثل متن، صوت، تصویر، فیلم و انیمیشن که جهت حصول اطمینان از درک بهتر علم و دانش یا مهارت به مخاطبان ارائه می‌شود (آموتا[12]، 2016).. تولید محتوای الکترونیکی فرآیندی است که محتوا یعنی همان مواد درسی در قالب دیجیتال به صورت متنی، گرافیکی، صوتی، ویدئویی، انیمیشنی، شبیه‌سازی و غیره، ساخته شده و می‌تواند به صورت آنلاین ارائه شود (لی و هملو سیلور[13]، 2009). در واقع محتواي الکترونيکي همان محتواي ديجيتالي[14] است که داده‌ها و اطلاعات به صورت واحدهای 0 و 1 ذخیره، پردازش و منتشر می‌شوند. این محتوا به صورت تعاملی در قالب متن، صدا، تصویر، فیلم و انیمیشن، با هدف خاصی به منظور انتقال مؤثر پیام‌های آموزشی (یا انتقال یادگیری در حالت کلی) با استفاده از نرم‌افزارهای ویژه تولید و توسط سخت‌افزارها و نرم‌افزارها یا قالب‌های رسانه‌ای مناسب به مخاطبان خاصی ارائه می‌گردد (عباسی، 1395).

به طور کلي محتواي آموزشي الکترونيکي، ضمن رعایت اصول و استانداردهای آموزشی، فنی و محتوایی، باید از جذابيت بيشتري برخوردار باشد و جاذبه‌هاي سمعي و بصري به کار رفته در آن، فراگيران را به مطالب بيشتر علاقه‌مند کنند. محتوای الکترونیکی با هر ابزار و روشی که تولید شده باشد، در صورت رعایت اصول و استانداردها مزیت‌هایی نسبت به محتوای سنتی دارد که از جمله می‌توان به امکان فراگيري در هر سن؛ انتخاب سطح، سرعت و روند آموزشي با توجّه به نياز‌هاي فردي؛ حذف محدوديت زمان و مکان (امکان يادگيري در هر زمان و مکان به صورت 7/24 يعني 24 ساعت 7 روز هفته)؛ کاهش هزينه‌هاي آموزشي (اگر بازده‌ آموزشی به درستی برآورده شوده، واقعیت افزوده سرمایه‌گذاری آموزشی محسوب خواهد شد)؛ قابليت استفاده از ساير اشکال و امکانات محتوايي چند رسانه‌اي (تصاوير، فيلم، انيميشن، صدا، متن، شبيه‌سازي و تعامل)؛ دسترسي ساده به منابع آموزشي جديد؛ تعاملي کردن آموزش؛ امکان يادگيري مشارکتي بدون حدّ و مرز جغرافيايي؛ کاربر پسند بودن؛ وجود فرا‌پيوندها[16]جهت تولید محتوای شاخه‌ای یا غیر خطی و استفاده از اطلاعات تکميلي؛ قابليت جستجوي راحت و سريع در محتوا؛ مديريت اطلاعات بجاي ذخيره نمودن اطلاعات؛ يکپارچه سازي ابزار‌ها و رسانه‌هاي ارائه آموزش؛ قابليت استفاده مجدد محتوا؛ مشارکت در يادگيري و افزايش خلاقيت اشاره کرد (عباسي و بادله، 1396).

انواع محتوای الکترونیکی

محتواي الکترونيکي از جهات مختلف تقسيم‌بندي‌هاي متعددي دارد. محتواي الکترونيکي مي‌تواند به شکل متن، متن و تصوير( همانند کتب درسي)، متن و صدا ( کتب قرآن و زبان‌هاي خارجي) و در شکل کامل به صورت چند رسانه‌اي ارائه گردد. از نظر شکل ارائه محتواي الکترونيکي به سه نوع برخط (Online) که عموماً در بستر اينترنتي ارائه ميگردد، برون خط (Offline) که بيشتر بر روي حافظه‌هاي جانبي، CD، DVD و غيره منتشر مي‌شود، و در شکل سوم به صورت مرکب (Hybrid) که تلفيقي از ارائه برخط و برون خط است، انتشار مي‌يابد.

در تقسيم‌بندي ديگري با توجه به نوع و هدف، محتواي الکترونيکي به شکل‌هاي زير توليد مي‌شود که اين نوع تقسيم بندي‌ها نيز با تغييرات سريع تکنولوژي، در طول زمان دچار تغييراتي خواهد شد:

• درس‌افزارهاي خودآموز: شبيه‌سازي فرآيند تدريس _ يادگيري با نرم‌افزار، درس‌افزار نام دارد که اين نوع خاصي نرم‌افزار است که هدف و محتواي آن با سر فصل‌هاي برنامه درسي ملي و سطوح نظام آموزشي رسمي مطابقت دارد.
• نرم‌افزارهاي مکمل آموزشي: پوشش دهنده‌ي کل يا بخشي از محتـــواي کتاب‌هاي درسي بوده و در مجموعه فرآيند تدريس – يادگيري  ياريگر معلم و دانش آموز مي‌باشد.
• نرم‌افزارهاي ابزار معلم ( راهنماي معلم ): ويژگي اين نرم‌افزار تعميق در آموزش و داشتن بانک تصاوير، سؤال و …. مي‌باشد. ماهيت اين برنامه‌ها همانند کتب راهنماي تدريس ويژه معلمان مي‌باشد.
• نرم‌افزارهاي دايرة المعارف (دانشنامه) و واژه‌نامه: تأمين کننده‌ منابع اطلاعاتي در موضوعات خاص مي‌باشد. لغت نامه‌هاي چند رسانه‌اي مي‌تواند در اين گروه قرار بگيرد.
• نرم‌افزار هاي بازي و سرگرمي آموزشي: براي آموزش غير مستقيم  مفاهيم در قالب بازي و سرگرمي به فراگيران بکار مي‌رود .
• کتاب‌هاي الکترونيکي: محتواي آن، مي تواند متن کتاب‌هاي درسي باشد که شاملText ،Picture و … است و به صورت‌هاي زير توليد مي شود:
• کتاب الکترونيکي فقط متني
• کتاب الکترونيکي داراي تصاوير اسکن شده
• کتاب الکترونيکي با تصاوير متحرک
• کتاب الکترونيکي ناطق يا سخنگو
• کتاب الکترونيکي چند رسانه‌اي
• تکاليف الکترونيکي: در اين گونه نرم‌افزارها جهت بسط و توسعه يادگيري، تمرين‌ها و تکاليفي به فراگيران ارائه مي‌شود که تکاليف داراي پاسخ براي رفع ابهامات يادگيري مي‌باشد. در صفحه بعد نمونه‌اي از اين گونه برنامه‌ها را مشاهده مي نماييد.
• شبکه‌ها و وب سايت‌ها و وبلاگ‌هاي آموزشي: اطلاعات و محتواي آموزشي به صورت اينترنتي ارائه مي‌گردد. امروزه اکثر دانشگاه‌ها و مراکز آموزشي مجازي از اين شبکه‌ها استفاده مي کنند.
• نرم افزارهاي آزمون ساز: براي ساخت آزمون‌هاي الکترونيکي استفاده مي‌شود.
• نرم افزارهاي شبيه‌ساز کارگاه يا آزمايشگاه: از اين گونه نرم‌افزارها براي شبيه‌سازي آزمايش‌هاي هزينه‌بر و خطرناک استفاده مي‌شود. همچنين در آزمايشگاه‌هايي که با کمبود تجهيزات مواجه هستند، بهترين برنامه براي افزايش سطح يادگيري مي‌باشد.
• اجزاء آموزشي: اين نوع از محتواي الکترونيکي شامل بخشي از محتواي يک واحد درسي حتي در برخي موارد در حد محتواي يک پاگراف خواهد بود.

در هر پلتفرم و فناوری نوع محتوا ممکن است متفاوت باشد برای نمونه محتوای الکترونیکی تولید شده برای واقعیت افزوده می‌تواند انواع مختلفی را داشته باشد. در حالت‌های اختصاصی‌تر مثل بازی‌های واقعیت افزوده حتی الگوی طراحی و تولید متفاوتی نیز خواهد داشت. در زمینه تقسیم‌بندی انواع محتوای الکترونیکی آموزشی، براساس جستجوی محقق در منابع مختلف داخلی و خارجی تقسیم‌بندی واحدی یافت نشد. از نظر نحوه انتشار شامل محتوای برخط، غیر برخط و ترکیبی تقسیم می‌شود که واقعیت افزوده نیز می‌تواند در همین اشکال منتشر شود. از دیدگاه سخت‌افزاری یا سیستم عامل[17]، واقعیت افزوده براساس سیستم‌های عامل سخت‌افزارهای موجود، به صورت محتوای قابل اجرا در ویندوز، لینوکس، مکینتاش، اندروید، آی‌او‌اس[18] طبقه‌بندی می‌شود که دو مورد آخر به علت ویژگی سیار بودن کاربرد بیشتری دارد. از نظر آموزشی واقعیت افزوده را به دو شکل یادگیرنده محور ویژه یادگیرندگان و یاددهنده محور ویژه مدرسان می‌توان تقسیم کرد. واژه‌نامه‌ واقعیت افزوده نوع دیگری است که منابع اطلاعاتي در موضوعات، واژه‌ها و مفاهیم خاص را ارائه می‌دهد. بازي‌های واقعیت افزوده براي آموزش مفاهيم در قالب بازي و سرگرمي بکار مي‌رود. کتاب‌های صوتی واقعیت افزوده حتی می‌تواند فراتر از موارد آموزشی استفاده شود. آزمون‌سازهای واقعیت افزوده براي ساخت آزمون‌هاي الکترونيکي موقعیت محور بسیار مناسب است و در بحث شبیه‌سازی واقعیت افزوده به طور خاص این قابلیت را دارد.

اما نکته آخر بحث قطعات یا اشیاء یادگیری است. خان (1390) قطعات یادگیری را نوعی محتواي الکترونيکي می‌داند که شامل بخشي از محتواي آموزشی است و یک هدف یادگیری را برآورده می‌کند. لذا واقعیت افزوده امروزه بیشتر در قالب قطعات یادگیری تولید و منتشر می‌شود تا در برنامه‌های متعدد قابلیت استفاده داشته باشد.

طراحی آموزشی و تولید محتوای الکترونیکی

طراحی آموزشی بحث اصلی و جدی در تولید محتوای الکترونیکی است. اما سؤال این است که در تولید محتوا طراحی آموزشی صورت می‌گیرد یا در طراحی آموزشی محتوا به شکل الکترونیکی تولید می‌شود؟ برای پاسخ به این سؤال باید رابطه محتوا و طراحی مشخص شود. رابطه طراحی به تولید محتوا یک رابطه کل به جزء است و هیچ جزئی نمی‌تواند بر کل احاطه داشته باشد.

از سوی دیگر طراحی آموزشی در واقع پاسخ به سؤال‌های اساسی دابلیو اچ[19] هست. چه چیزی باید آموزش داده شود؟ (اشاره به محتوا دارد)، چه زمانی آموزش اجرا شود؟ (اشاره به موقعیت یا شرایط زمانی دارد)، در کجا آموزش داده شود؟ (اشاره به موقعیت یا شرایط مکانی دارد)، چه کسی آموزش دهد؟ (اشاره به ویژگی‌های یاددهنده دارد)، به چه کسی آموزش داده شود؟ (اشاره به مخاطبان و شرایط یادگیرنده دارد)، چرا آموزش داده شود؟ (اشاره به چرایی و فلسفه انجام کار دارد)، چگونه آموزش داده شود؟ (اشاره به راهبردها و روش‌های تدریس دارد) و با چه چیزی آموزش داده شود؟ (اشاره به رسانه آموزشی دارد). در مجموع طراحی آموزش پنج عنصر کلیدی هدف، محتوا، روش، رسانه و ارزشیابی دارد که محتوا نسبت به طراحی جزء و زیر مجموعه محسوب می‌شود. لذا در فرآیند طراحی آموزشی، محتوا تولید می‌شود و آنچه که در بحث کاربرد طراحی آموزشی در تولید محتوا صورت می‌گیرد، در واقع طراحی آموزشی برای دوره آموزشی یا جلسه آموزشی هست نه برای محتوا. اما آنچه که به عنوان طراحی آموزشی در تولید محتوا مطرح می‌شود این است که عناصر طراحی آموزشی در مورد محتوای پوشش دهنده اهداف یادگیری، از قبیل روش و راهبرد ارائه، رسانه و ارزشیابی و سایر موارد براساس رویکرد و الگو نوشته شود.

بر همین مبنا نخست نوع رويکرد طراحي آموزشي مشخص می‌شود که ممکن است سیستمی، سازنده‌گرایی، یا ارتباط‌گرایی باشد. سطح طراحي آموزشي که ممکن است خرد، کلان يا هر دو تعیین می‌گردد. سپس نوع و نام الگوي مورد استفاده را مشخص و بر طبق الگو عناصر طراحی نوشته می‌شود. اما در حالت کلی ارائه اهداف غايي، اهداف کلي، اهداف مرحله‌اي و اهداف عيني بر حسب نياز و رویکرد شامل اهداف آموزشي رفتاري (رفتارگرايي)، بازده‌هاي يادگيري (شناخت‌گرايي) و اهداف يادگيري (سازنده‌گرايي) تعیین می‌شود. اهداف ممکن است براساس طبقه‌بندي بلوم در سه حيطه شناختي، رواني – حرکتي و عاطفي باشد يا بر اساس قابليت‌هاي گانيه در پنج قابليت مهارت‌هاي ذهني، راهبردهاي شناختي، اطلاعات کلامي، مهارت‌هاي حرکتي و نگرش‌ها نوشته شود، يا منطبق با سطوح عملکردي مريل در سه سطح يادآوري، کاربرد و کشف و ابداع تدوين گردد. استفاده از الگوریتم یا فلوچارت در طراحي محتوا که در رويکرد رفتارگرايي با تحليل وظيفه يا تکليف يا موضوع و در شناخت‌گرايي با تحليل يادگيرنده شروع مي‌شود، فرآیند طراحی محتوا را در رویکرد سیستمی نظام‌مند می‌کند. در همین راستا موضوعات نظري با عنوان تحليل محتوا و موضوعات عملي با عنوان تحليل کار يا تحليل تکليف و مهارت‌هاي ذهني با عنوان تحليل خبرپردازي مطرح مي‌شود.

مشخص کردن مخاطب و توجه به نياز و ویژگی‌های آن‌ها، انتخاب رئوس مطالب و موضوعات، استفاده از راهبردهاي آموزشي، روش‌ها و تکنيک‌ها، معنادارسازي يادگيري با ارائه تمثيل‌هاي آشنا و ارتباط دادن آن با مفاهيم جديد و ناآشنا، توالي ارائه محتوا و وجود رابطه بين عناصر محتوا، انتخاب و استفاده از رسانه‌ مناسب، سبک‌هاي يادگيري، تفاوت‌هاي فردي، بکارگیری سؤال‌هاي واگرا، ارائه فرصت تفکر، توجه به موقعیت‌ها و محیط‌های یادگیری، ارائه تکاليف درسي جهت تسريع‌، تعميق و تثبيت يادگيري، تعاملی بودن برنامه طراحی شده، استفاده از طراحی شاخه‌ای و غیرخطی، مسأله محوری، فراگیر محوری، استفاده از روش‌های انگیزشی، تنوع در ارائه، استفاده از انواع ارزشیابی و انواع سؤال‌ها، ارائه بازخورد و بکارگیری استاندارهای تولید محتوای الکترونیکی از موارد ضروری است که باید رعایت شود.

Fn [1]. Platform

Fn [2]. Mikropoulos

Fn [3]. Lee shulman

Fn [4]. Technological knowledge (TK)

Fn [5]. Pedagogical knowledge (PK)

Fn [6]. Content knowledge (CK)

Fn [7]. Technological pedagogical knowledge (TPK)

Fn [8]. Pedagogical content knowledge (PCK)

Fn [9]. Technological content knowledge (TCK)

Fn [10]. Technological Pedagogical Content Knowledge or TPACK

Fn [11]. Kitsathan, Sajjacholapunt, & Praiwattana

Fn [12]. Amutha

Fn [13]. Liu & Hmelo-Silver

Fn [14]. Digital content

Fn [15]. Online, Offline & Hybrid

Fn [16]. Hyperlink

Fn [17]. Operating system

Fn [18]. Windows, Linux, Macintosh, Android & iOS

Fn [19]. Wh questions: What, when, where, who, whose, why and how