الگوها و عناصر طراحی آموزشی

   رویکرد    

الگو

عناصر

سیستمی

عناصر عمومی

اهداف آموزشی (غایی،کلی،مرحله‌ای و عینی)، محتوا، تجزیه و تحلیل (نیاز، سیستم، شغل، وظیفه یا تکلیف، یادگیرندگان)، راهبردهای آموزشی، پیام آموزشی، رسانه‌های آموزشی، اررزشیابی (آغازین، تکوینی، تشخیصی، تراکمی، عملکردی و تأییدی)

اسمیت و ریگان[1]

تجزیه تحلیل زمینه یادگیری، تجزیه تحلیل فراگیران، تجزیه و تحلیل موضوع، آزمون عملکردی، تعیین راهبردهای سازماندهی، تعیین راهبردهای ارائه آموزش، راهبردهای مدیریتی، تهیه و تدوین آموزش، ارزشیابی تکوینی، بازخورد و اصلاح

دیک و کری

تعیین اهداف آموزشی، تجزیه و تحلیل آموزشی، شناسایی ویژگی‌های رفتار ورودی، تعیین اهداف عملکردی، تدوین پرسش‌های ملاکی، تدوین راهبردهای آموزشی، تهیه و انتخاب مواد آموزشی، ارزشیابی تکوینی، ارزشیابی نهایی و اصلاح آموزش

سطوح نیاز ودمن و تسمر

سطوح فرآیند طراحی از ساده به پیچیده، محدودیت یا فراوانی زمان و منابع از کم به زیاد

نمونه سازی سریع تریپ و بیچلمیر

سنجش نیازها، تجزیه و تحلیل محتوا، تعیین اهداف، تولید نمونه اولیه، اجرای نمونه اولیه، راه‌اندازی و نظارت بر اجرای نظام

روش‌های ضمن خدمت

تحلیل (شغل، انتخاب کار یا کنش‌ها، تهیه ابزار اندازه‌گیری عملکرد شغلی، دوره‌های موجود و انتخاب موقعیت آموزشی)، طراحی (تهیه اهداف، تولید کارها، تشریح رفتار ورودی و تعیین ترتیب و ساختار)، تولید (فعالیت‌های یادگیری، طرح مدیریت و نظام ارائه آموزش، انتخاب مواد موجود، آموزش و اعتبار بخشی آموزش)، اجرا (طرح مدیریت آموزش، اجرای آموزش)، کنترل (اجرای ارزشیابی و تغییر سیستم)

گرلاک و ایلای

تعیین اهداف، تعیین محتوا، اندازه‌گیری رفتارهای ورودی، تعیین راهبرد، سازماندهی گروه‌ها، تخصیص زمان، تخصیص مکان، انتخاب منابع، ارزشیابی عملکرد و تجزیه و تحلیل بازخورد

دیاموند (آموزش عالی)

انتخاب و طراحی پروژه؛ تولید، اجرا و ارزشیابی (تعیین اهداف، انتخاب رویکرد آموزشی، ارزشیابی و انتخاب مواد موجود، تولید و آزمون میان مواد موجود و تولیدی، هماهنگی امکانات برای اجرا، اجرای ارزشیابی و تغییر)

الگوی عمومی

تحلیل، طراحی، تدوین، اجرا و ارزشیابی

الگوی کمپ

برنامه‌ریزی، مدیریت، اجرا، پشتیبانی، ارزشیابی تکوینی، ارزشیابی تراکمی، ارزشیابی تأییدی، بازنگری، مشکلات آموزشی، ویژگی‌های یادگیرندگان، تحلیل وظیفه، هدف‌های آموزشی، سازماندهی محتوا، راهبردهای آموزشی، طراحی پیام، تهیه آموزش، ابزارهای ارزشیابی

گانیه و بریگز

شرایط یادگیری (درونی و بیرونی)، قابلیت‌ها یا بازده‌های یادگیری (مهارت‌های شناختی، راهبردهای شناخی، اطلاعات کلامی، نگرش‌ها، مهارت‌های حرکتی)، رویدادهای آموزشی (جلب توجه، آگاه کردن یادگیرندگان از اهداف آموزشی، تحریک یادآوری پیش‌نیازهای یادگیری، عرضه مطالب محرک، تهیه راهنمایی یادگیری، فراخواندن عملکرد، تهیه بازخورد در مورد درستی عملکرد، سنجش عملکرد و دستیابی به یادداری و انتقال)

هنیچ[2]و همکاران

تحلیل یادگیرندگان، بیان هدف‌های آموزشی، انتخاب روش و رسانه و مواد آموزشی، کاربرد رسانه و مواد آموزشی، مشارکت یادگیرندگان و ارزشیابی و بازنگری آموزش

مریل

مؤلفه‌های اصلی (تعمیم و نمونه یا مثال)، انواع ارائه (توضیحی و پرسشی)،

اشکال ارائه اولیه (بیان تعمیم، بیان مثال، پرسش از تعمیم، پرسش از مثال)

اشکال ارائه ثانویه (یادیارها یا شرح و بسط حافظه‌ای، تعریف واژگان یا شرح و بسط واژگانی، تدارک زمینه یا شرح و بسط زمینه‌ای، جلب توجه یا شرح و بسط کمکی، تدارک ارائه چندگانه یا شرح و بسط شکل ارائه یا شیوه جانشین ارائه، تدارک بازخورد یا شرح و بسط بازخورد، تدارک کمک یا راهنمایی)

موضوعات (حقایق، مفاهیم، روش کار و قوانین)، عملکرد (یادآوری، کاربرد و کشف و ابداع)، قواعد طراحی (تفکیک، تنوع، دشواری و همتاسازی)

مراحل (تحلیل یادگیرنده، تعیین نوع مطلب آموزشی، تعیین نوع عملکرد مورد انتظار، تعیین انواع ارائه اولیه، تعیین انواع ارائه ثانویه، تعیین فرمول آموزش و بکارگیری قواعد طراحی)

اصول اولیه آموزش: اصل اول – مسأله محوری (نشان دادن تکلیف، سطح تکلیف، توالی مسأله)؛ اصل دوم – فعال سازی (دانش یا تجارب پیشین، اشتراک تجارب قبلی، حمایت از ساختار شناختی)؛ اصل سوم – نمایش دادن (همخوانی نمایش، راهنمایی یادگیرنده، رسانه‌های مناسب)؛ اصل چهارم – کاربرد (همخوانی تمرین، بازخورد، ایجاد فرصت برای کاربرد بیشتر آموخته‌ها، کاستن از کمک رسانی، مشارکت همسالان)؛ اصل پنجم – تلفیق (تفکر،  نقد همسالان، استفاده شخصی،  نمایش عمومی)

مراحل آموزش: فعال سازی، نمایش دادن، کاربرد و ترکیب یا تلفیق

رایگلوث

انواع موضوعات (مفهومی، قانونی و روش کار)، اصول سازماندهی آموزش (ترتیب ساده به پیچیده، ترتیب ارائه پیش‌نیازهای یادگیری، جمع‌بندی، ترکیب، تمثیل، فعال کردن راهبرد‌های شناختی، کنترل یادگیرنده بر فرآیند)

راهبردهای سازماندهی: سازماندهی موضوعی و سازماندهی مارپیچی

روش‌های ایجاد توالی: توالی شرح وبسط مفهومی، توالی شرح و بسط نظری و توالی ساده‌سازی شرایط

گیلبرت و گیل[3]

امکان‌سنجی، تحلیل، طراحی، ساخت یا تهیه، اجرا و ارزشیابی

تهیه نظام‌های آموزشی

تجزیه و تحلیل نیازها (تجزیه و تحلیل مشکل و شغل یا موضوع‌های محتوایی)؛ انتخاب و مرتب کردن محتوا (محتوای کار و تقویتی)،تهیه درس‌ها (طراحی و نوشتن درس)؛ استفاده از رسانه‌ها (طراحی تعاملی پیام‌های متکی بر انسان، چاپ، وسایل دیداری، وسایل دیداری-شنیداری و کامپیوتری)؛ ارزشیابی (تکوینی و نهایی)

انگیزشی کلر

توجه، ارتباط، اطمینان و رضایت[4]

ارزشیابی برنامه سیپ[5]

ارزشیابی زمینه، ارزشیابی درونداد، ارزشیابی فرآیند و ارزشیابی محصول

ارزشیابی آموزشی کرک پاتریک[6]

واکنش، یادگیری،  رفتار (انتقال آموزش)، نتایج (پیامدها)،

یادگیری همیارانه کامپیوتری

شکل‌گیری (تصمیم‌گیری در مورد تعداد، ترکیب، زمان شروع و پایان فعالیت‌ها)؛ آماده‌سازی (تصمیم‌گیری در مورد نوع و سطح دشواری مسأله، نقش مدرس، نوع فناوری، سنجش میزان سواد دیجیتالی)؛ یادگیری باهم (میزان و نوع تعاملات، میزان داربست‌زنی، تشکیل جامعه یادگیری)؛ ارزشیابی (شاخص‌های ارزشیابی فرآیند، شاخص‌های ارزشیابی فرآورده و نوع فناوری بکار رفته در ارزشیابی)

انستیتوی توسعه آموزشی

تعریف معضل، تجزیه و تحلیل شرایط، مدیریت، تعیین هدف‌های آموزشی، تعیین روش‌ها، تولید برنامه آزمایشی، آزمایش برنامه، تجزیه و تحلیل نتایج، اجرا و تجدید نظر

الگوی آموزش معیاری

تجزیه و تحلیل کار، تهیه هدف‌های آموزشی، تهیه برنامه آموزشی، ارزشیابی، تجدید نظر و تغییر

مثلث ضروری طراحی آموزشی

یادگیرنده (در مرکز)، فعالیت‌ها، پیامدها و ارزشیابی‌ها (در سه گوشه)

پنج مرحله‌ای طراحی آموزشی

تعریف، طراحی، نمایش، توسعه و تحویل

عناصر اصلی طراحی آموزشی سیل[7]

سازمان، تحلیل منابع، تحلیل نیازها، تحلیل گروه هدف، تحلیل وظیفه، برنامه درسی، طراحی و توسعه محیط‌های یادگیری (تعریف اهداف، تدوین وظایف یادگیری، انتخاب یک راهبرد تدریس، انتخاب یک سیستم ارائه، مدل سازی آموزشی)، اجرا، ارزشیابی (تکوینی و تراکمی)

بهسازی بارشناختی

مؤلفه‌های مدیریت بارشناختی درونی، مؤلفه‌های کاهش بارشناختی بیرونی و مؤلفه‌های افزایش بارشناختی مطلوب

سازنده‌گرایی

ابزارهای ذهنی[8]

انتخاب مسأله یا موضوع از دنیای واقعی بوسیله فراگیر، تحلیل مسأله و موضوع توسط فراگیر، تعیین اهداف کلی، تعیین ابزارهای ذهنی، طراحی و ساخت ابزارهای ذهنی، بکارگیری ابزارهای ذهنی، ارائه نمونه کار و گزارش، خود ارزیابی و ارزیابی معلم و ارائه بازخورد. 

نمونه ابزارهای ذهنی: پایگاه‌های اطلاعاتی، نقشه‌های مفهومی، صفحات گسترده[9]، سیستم‌های خبره[10]، ابزارهای الگوسازی سیستم‌ها[11] (شبیه‌سازی)، ریزجهان‌ها[12]، ابزارهای تجسمی[13]، ابررسانه[14]، ارتباطات از راه دور

یادگیری مبتنی بر پروژه

تأکید (اکتشاف و پژوهش، فهم عمیق، یادگیری اصیل)، مهارت‌های تفکر (انتقادی، خلاق، مفهومی، تلفیقی)، اهداف، راهبردهای تدریس، نقش معلم، نقش یادگیرنده، نقش محیط و سنجش عملکرد

کار آموزی شناختی

محتوا یا انواع موضوعات (دانش مربوط به حیطه خاص، راهبردهای ابتکاری، راهبردهای کنترلی و راهبردهای یادگیری)؛ روش یا مراحل آموزشی (الگوسازی، رهبری، داربست سازی، بیان شفاهی، تأمل و اکتشاف)؛ توالی یا سازماندهی (از ساده به پیچیده، تنوع تکالیف و ارائه مهارت‌های کلی قبل از مهارت‌های جزئی)؛ ویژگی‌های اجتماعی (یادگیری موقعیتی، تمرین مشترک، انگیزش درونی و یادگیری به روش همیاری)

آموزش علوم

برانگیختن (استنباط کردن)، درگیر کردن، کاوش کردن، توضیح دادن، شرح و بسط دادن، انتقال دادن (تعمیم دادن) و ارزشیابی کردن

بهبود عملکرد انسانی

تجزیه و تحلیل سازمان (مأموریت، راهبرد و اهداف)، تجزیه تحلیل محیطی (محیط سازمانی یا جامعه، محیط کاری، کار، کارکنان)، عملکرد مطلوب نیروی انسانی، عملکرد موجود نیروی کار، تعیین فاصله، تجزیه و تحلیل علت، انتخاب و طراحی و تولید مداخله، اجرا و مدیریت تغییر و ارزشیابی (تکوینی، نهایی و تأییدی

طراحی محیط‌های یادگیری سازنده‌گرا

مسأله یا پروژه (زمینه، بازنمایی و فضای کار)؛ موارد مربوط (پشتیبانی حافظه یادگیرنده و بهبود انعطاف پذیری شناختی)؛ منابع اطلاعاتی؛ ابزارهای شناختی (ابزارهای بازنمایی، ابزارهای الگوسازی ثابت و پویای دانش، ابزارهای پشتیبانی عملکرد، ابزارهای جمع‌آوری اطلاعات)؛ ابزارهای مباحثه و همکاری؛ پشتیبانی اجتماعی/ زمینه‌ای. همه موارد را نظام پشتیبانی، الگوسازی و مربیگری در بر می‌گیرد.

ارتباط‌گرایی

طراحی تعامل

تجربه کاربری، پشتیبانی و امکان‌داری، محدودیت‌ها و امکانات، ادراک‌های فراگیران، کاربرد پشتیبانی‌ها، یادگیری

طراحی یادگیری الکترونیکی

ویژگی‌های فراگیران، تحلیل موضوع، هدف‌های آموزشی، ترتیب محتوا، ابتکارات، طراحی تکراری، تولید تکوینی، ارزشیابی نهایی، ارزشیابی تأییدی و بازخورد

ارتباط‌گرایی

تحلیل و اعتبار بخشی (تحلیل سازمانی و تحلیل شبکه اجتماعی)؛ طراحی شبکه و زیست‌بوم (گره، ارتباط، شبکه، زیست‌بوم، عناصر برانگیزاننده، عناصر فشار، محتوا و فناوری)؛ چرخه انطباق یابنده یادگیری و دانش (هدف، هویت، مرتبط بودن، سهوات کاربرد و تلفیق، اجتماعی و زندگی و فعالیت)؛ مرور سیستم و ارزشیابی (اثربخشی زیست‌بوم، بازگشت سرمایه)؛ عوامل اثرگذار (زمان، بودجه، هدف، فناوری و توانایی)

زیست‌بوم‌های یادگیری ارتباط‌گرا

تحلیل و اعتبار سنجی، طراحی شبکه و زیست‌بوم، هدف گذاری و ایجاد علاقه مشترک، توانمندسازی شبکه، بازتولید و بازترکیب، تسهیل جریان دانش، بازخورد و ارزشیابی، هدف‌گذاری مجدد

طراحی دوره‌های برخط

چتر فلسفی و پداگوزیکی؛ لایه‌های محیطی (مدیریت پروژه، تکرار، بایگانی، اصلاح و ارزشیابی)؛ جهت‌گیری (نیازسنجی، امکان سنجی، هدف‌گذاری، ایجاد علاقه)؛ تحلیل (زیست‌بوم، مخاطب، محتوا و تکلیف)؛ محتوا (تهیه منابع، سازماندهی، آماده‌سازی)؛ شبکه‌سازی (راهبرد‌های درگیرسازی، طراحی شبکه، تعیین پشتیبان)؛ انگیزش (راهبردهای انگیزشی، ارزیابی و بازخورد) و نمایش (زمان‌بندی دوره، معرفی و اطلاع رسانی، اجرای دوره)

زیمنس

ابداع و نوآوري، تحقیق، اجرا و سیستمی کردن

کل نگرانه

چهار مؤلفه‌ای[15]

وظایف یادگیری، اطلاعات پشتیبان، اطلاعات به موقع و تمرین خرده وظیفه